Ehmedê Xanî

Ehmedé Xani (Han, Hakkari 1651-Doğubeyazıt, Ağrı ?) Ahmed-i Hani Kürt Edebiyatı'na çok değerli hizmetler yapmış, bir çok güzel şiir ve eser armağan etmiştir. Eserlerinin şaheseri MEM U ZİN'dir. Ozan bu kitabı 1695 yılında tamamlamıştır. Hangi tarihte bu eseri yazmaya başladığı konusunda hiçbir belge yoktur.1690 yılında başladığı söylenmektedir.Dini eğitim gören Hani; Kürtçe, Arapça, Farsça ve Türkçe biliyor, eserlerini Kürtçe olarak yazıyordu. 14 yaşında yazmaya başlayan Ahmedi Hani, eğitimini bitirdikten sonra öğretmen olarak hayatını sürdürdü. Mutasavvıf şair Hani, Doğubeyazıt’da bir okul açarak dersler verdi. İnsanı merkez alan Ahmedi Hani, bölgenin ileri gelenlerinden her zaman istediği eğitim desteğini alamadı.
Aşkları birçok dile çevrildi

Doğruluğu, iyiliği, suçsuzluğu, zayıflığı ve çaresizliği Mem ile Zin'in karakterlerinde, kötülüğü, ikiyüzlülüğü, fitneyi, fesatçılığı ve dalkavukluğu Beko'nun karakterinde toplayan Ahmedi Xani'nin Kürtçe yazdığı bu eseri, Arapça, Farsça, Fransızca ve Rusça'ya çevrildi.





Eserleri

• Mem û Zîn (Aşk destanı)
• Nûbara Biçûkan (Çocuk kitabı)
• Eqîda Îmanê (İdeoloji ve İnanç)
• Eqîdeya Îslamê (İslam İnancı)
• Fî Beyanî Erkanî Îslam (İslam'ın Temelleri)

NUBARA BIÇUKAN (Küçüklerin Turfandası) da değerli bir eseridir. Bu kitap Arapça-Kürtçe sözlüktür, o da Mem u Zin gibi manzumdur. Her bölümünün başında da okuma, çalışma, doğruluk ve bunlara benzer sosyal konular hakkında bir öğüt yazmıştır. Bu eserin yazılış tarihi 1684'tür. Bunlardan başka EQİDA İMANE (İnanç Yolu) adlı küçük ve manzum bir eser yazmıştır. Bu eser NUBARA BIÇUKAN'la birlikte İstanbul'da birkaç defa basılmıştır. Hani, çağından çok ileri görüşlüydü; MEM U ZİN'de de ifade ettiği gibi haksızlığa, zulme, gericiliğe, feodal düzene karşı cephe almış, bu yolda hayli mücadele etmiştir. Her zaman halktan yana olmuştur. Örneğin, NUBARA BIÇUKAN'ın önsözünde şöyle denmiştir: "Ben bunu revaçtakiler için değil, Kürt çocukları için yazdım." Bundan da anlaşılıyor ki revaçtakiler ve makam sahipleri için, mutlu azınlık için çalışmamış; halk çoğunluğu için, halk çocukları için çalışmıştır. Hani o çağın aristokratik modasına uymamış ve diğer bilginler gibi eserlerini Arapça ve Farsça yazmamıştır.

Eserlerinin hepsini kendi ana diliyle, Kürtçe olarak yazmış ve Kürt Edebiyatı'nın öncülerinden biri olmuştur. Ana dili Kürtçe'den başka Türkçe'yi, Arapça'yı ve Farsça'yı da iyi bilirdi. Ne yazık ki hayatı hakkında elimizde, belgelere dayanan bir bilgi yoktur. Fakat eserleri adını ölmez insanların safına katmış ve onu ebedileştirmiştir. MEM U ZİN dünyanın ölmez edebi eserleri arasında ön safta yer almıştır. Bu dev eser konusuyla Shakespeare'in Romeo ve Juliyet'inin, Fuzuli'nin Leyla ile Mecnun'unun bir dengidir.

Mem u Zin'in hikayesi "Memé Alan" adıyla Kürt halkı arasında hayli yaygın ve eskidir. Bu hikaye milattan önceden bu yana halk arasında söylenen ve mitolojik nitelik kazanan bir destandır. Büyük ozan bu destandan ilham alarak o hikayeyi kendi çağının yaşantısına göre somut bir kalıba dökmüş, çağdaş bir uslupla yazmıştır. Bu suretle hem destanı kaybolmaktan kurtarmış, hem de Kürt Edebiyat'ına ölmez bir eser armağan etmiştir. Hani bu eserde Memo ve Zin'in aşkı etrafında çağının yaşantısını, o zamanın sosyal, kültürel ve idari durumunu da güçlü bir maharetle tasvir etmiştir. İyiliği, doğruluğu, suçsuzluğu, zayıflığı ve çaresizliği Memo ve Zin'in şahsında toplayarak; kötülüğü, dalkavukluğu, fitneciliği ve ikiyüzlülüğü de Bekir'de somutlaştırarak gözler önüne sermiştir. Aşağıda Mem u Zin'in bitiş kısmından kısa alıntılar yer almaktadır:

LVIII Hikayenin Sonu

..... Ey dost! Candan iyi adamların dostu ol, Ya da iyice iyi adamların düşmanı ol. Onlar iyidirler ve iyiliği bilirler, Onlar iyilikten başka birşey bilmezler. Sen onlara ne kadar cefa göstersen, Onlar candan vefa gösterecekler. Sakın kötü adamların dostu olma, Köpeklerin ne dostu ol, ne de düşmanı. Onların dostu olsan, seni kirletirler, Düşmanları olsan seni yaralarlar.

.......... LV Bu Rüya mıdır, Hayal midir? (Bu bölümde insan hayatı tasvir ediliyor.) Saki! Gel söyle bana ne renktir bu, Bu alem hayal midir, yoksa rüya mıdır? Onun asılsız olduğunu yorumlama, Onun hayal olduğunu tasvir etme. Başlangıcı gerçi hayat rengindedir, Ama hayatın sonu da ölümdür. Yani var olmayan bir varlıktır bu, Güzel yaratılışlıdır, ne yazık ki ölümlüdür bu, Felekler, unsurlar ve onlardan doğan tabiatlar, Bu tabiatlardan meydana gelenler ve felekler, Hep birlikte güzel bir şekilde ortaklık yaparlar, Hep birlikte çabucak birbirlerinden ayrılırlar. Ölümsüzlük cevherinin ipuçlarıdır, Yok olma hastalığının sermayeleridir, Bir kısmı ağırdır, bir kısmı hafif, Bir kısmı gizlidir, bir kısmı latif. Gerçi bizim soylarımız ve köklerimizdir, Dördü de bizim için yol göstericidir. Ateş sönerse, hava yok olur, Su kurursa eğer, toprak toz olur Değirmen gibidir felekler, Çarklıdırlar, devamlı dönerler. O değirmen daneleri insanlardır, Yer altında saklı olan, yumuşak un gibidirler. O daneler sırayla ve peş peşe, Devamlı dökülürler çuvalın ağzından. Dökülen her dane parçalanır, Bölünür ve öğütülür. Yeniden tekrar yoğururlar onu, Ateşe müstahak olan o kalp kalıbı. O kadar macera çektiği halde, Yine pislik mertebesine razıdırlar.


Ahmedi Hani Türbesi

Ahmedi Hani ye ait türbedir. Türbenin yanında sonradan birde cami yapılmıştır. Türbe Doğubayazıt’a 8 km. mesafede, İshak Paşa Sarayının üst kısmındadır. Bölgede en çok ziyaret edilen türbedir.


KURMANCI

Ehmedê Xanî (1651-1707) wekî Feqiyê Teyran û Melayê Cizîrî yek ji helbestvanên herî mezin ên kurd e.

Ahmedê Xanî, di sala 1651'ê de hatiye dinê. Cihê ku hatiye dinê tam ne diyar e. Li gor gelek lêkolîner û nivîskaran, ew ji êla Xaniyan bûye. Li ser cihê vê êlê dîtinên cuda hene. Li gor van dîtinan, cihê vê êlê ji Cizîra Botan heta derdora Wanê tê guhertin.

Dema ku 14 salî bûye dest bi nivisînê kiriye. Dema ku nivîsîna "Mem û Zîn"ê temam kiriye 44 salî bûye. Xanî li Kurdîstana Jorîn li Bajarê Bayezidê wefat kiriye. Gora wî li Bajarê Bayezidê ye. Tirba Xanî ziyaretgaha xelkê ye.

Xanî, bi "Mem û Zîn"a xwe ya ku destana neteweyî ya neteweyê Kurd e, di dilê neteweyê Kurd de cihê bilindtirîn girtiye û bi wî awayî di nav gelê xwe de bûye "Xaniyê nemir."

Mem û Zîna Xanî di sala 1919an de li Stenbolê hatiye çap kirin. Seyda Hemze jê re dîbaçeyek nivîsandiye. Tê de dibêje ko Xanî Nûbara xwe di sala 1094ê hicrî de nivîsandiye. Li gora vê tarîxê Beriya qedandina Memozînê bi neh salan.
[biguherîne]

Celadet Bedixan li ser Ehmedê Xanî

Ji meqeleya Klasîkên me – an şahir û edîbên me ên kevin ya Celadet Alî Bedirxan

Mela Camî di heqê Mewlana Celaledînê Rûmî û kitêba wî »Mesnewî« de gotiye:

Men çi gûyem wesfi an alîcenab
Nîst pêxember welê dared kitab.

Yanî: Ez di heqê wî alîcenabî de çi bibêjim, ne pêxember e, lê kitêba wî heye.
Ev pesnekî bilind û hêja ye û bi her awayî li bejna Mewlana têt.

Di heqê Ehmedê Xanî û kitêba wî »Memozîn« de, bi min be, mirov dikare jê bêtir jî bibêje. Belê Xanî jî xudan kitêb e. Lê Xanî pêxember e jî. Pêxemberê diyaneta me a milî, pêxemberê ola me a nijadîn.

Xanî di wextekî welê de rabû ko - beriya niho bi sê sed û neh salan - ne li cem me, lê li Ewropayê jî xelk hêj li miliyet û li nijadê xwe hişyar ne bû bûn û zelamên ji yek miletî hev û dû ji bo ketolîkî an protestaniyê dikuştin. Di heyameke welê de Ehmedê Xanî bîra miliyeta xwe, bîra kurdaniya xwe biri bû û ji kurdan re goti bû hon berî her tiştî kurd in, rabin ser xwe, dewleteke kurdî çêkin û bindestiya miletên din mekin.

Melayê Jaba der heqê Ehmedê Xanî gotiye: »Şahirê pêncê jî Ehmedê Xanî ye. Eslê wî ji tayifeyê hekariyan ji eşîreta xaniyan e. Bi xwe hatiye Beyazîdê, di tarîxa hezarê da tewetin kiriye. Di zimanê kurmancî de Memozîn nav kitêbek aşiq û maşûqan gotiye û kitêbek lixet jî bi kurmancî û erebî gotiye, navê wê Nûbihar e. Zarokê di Kurdistanê hemû di piştî Quranê dixwînin. Û zehf jî xezeliyat û eşharan û beyt bi zimanê kurmancî gotiye. Û di zimanê erebî û farisî û tirkî jî qewî mahir û sahibi irfan e. Û ji şierayê di Kurdistanê hemûyan jî meşhûr û faiq e, belkî ji hemû şieran meqbûl û memduh e. Û dii hezar û şêst û sê da jî merhûm bûye û di nêv Beyazîdê da mizgeftek jî bi navê xwe bîna kiriye. Û bi xwe jî li kenarê mizgeftê medfûn e« .

Xanî herwekî bi xwe dibêje di sala hezar û şêst û yekê hicrî de ji diya xwe bûye.

Lewra ko dema ji xeyb fek bû
Tarîx hezar û şêst û yek bû

Kengê emirê Xwedê kiriye em pê nizanin. Lê gava Memozîna xwe qedandiye çil û çar salî bû.

Îsal gehişte çil û çaran
Ev pêşrewê gunahkaran

Xanî ji Memozînê pê ve hin eserên din hene. Nûbihar: ferhengeke menzûm e. Kurdî-erebî. Xanî ji bo Nûbiharê dibêje:

Ji paş hemd û selewatan
Ev çend kelîme ji ji lixetan
Vêk êxistine Ehmedê Xanî
Nav lê Nûbihara biçûkan danî
Ne ji bo sahibi rewacan
Belkî ji bo piçûkê di kurmancan

Ji Eqîda îmanê:

Sifatê di sebhe ji bo zilcelal
Bizan heft in ey arifê pir kemal
Xweşî, şîn û zanîn û vên û kelam
Bihîstin digel dîtî bû temam

Xanî li Beyazîdê dibistanek jî danîbû û tê de dersa zarokan bi kurdmancî digot. Di pey mirina wî re şagirtê wî Ssmaîn bîst salên din li wê dibistanê guhdar bû û dersên kurdmancî tê de gotin.

Li gor atiştê ko min bihîstiye Xanî kitêbeke cexrafyayê jî çêkiriye û tê de qala ezman û stêrkan kiriye. Herçend ez gelek lê geriya bim jî ev kitêb neket destên min.

Ehmedê Xanî herwekî bi xwe gotiye Mem û Zîn ji xwe re kirine behane û bi vê hêncetê kula dilê xwe bi der daye, derdê miletê xwe ê ker û lal bi ziman kiriye û ew axivandiye.

Mem û Zîn ji bo Ehmedê Xanî remzên Kurdistanê, rêzikên welatê wî ne. Xanî dibîne ko ew rêzik winda dibin, kurdmanc bi zimanine din dixwînin û dinivîsînin, bi rêzikên miletên din ve diçin, belgên xwe ên nijadîn ji xwe tavêjin, dikevin rengên miletên din û bi vî awayî û bi rêva bindestiya wan dikin. Seyda dibêje:

Sazi dili kul bi zîr û bem bit
Sazendeyê 'eşqi Zîn û Mem bit

Şerha xemi dil bikim fesane
Zînê û Memî bikim behane

Nexmê we li perdeyê derînim
Zînê û Memî ji nû vejînim

Derman bikim ez ewan dewa kim
Wan bê mededan ji nû ve rakim

Meşhûr bikim bi terz û islûb
Mimtaz bikim mihibb û mehbûb

Ewreng bikim ji nû serefraz
Da bêne temaşeyî nezerbaz

Dilber li Memî bikin girînê
'Aşiq bikenin bi derdê Zînê

Ev meywe eger xirab e ger qenc
Kêşaye digel wê me dused renc

Ev meywe eger ne avdar e
Kurmancî ye, ew qeder li kar e

Ev tifl e eger ne nazenîn e
Nûbar e bi min qewî şirîn e

Ev meywe eger ne pir lezîz e
Ev tifl e bi min qewî 'ezîz e

Mehbûb û libas û gûşiwar e
Milkê di min in ne miste'ar e

Ez pîlewer im ne gewherî me
Xudreste me ez ne perwerî me

Kurmanc im û kûhî û kenarî
Ev çend xeber in di kurdwarî

ev nivisar ji ali murad ciwan ve hatiye nivisandi. murat Ciwan wek cavkani ji M. Warli pêk aniye. di nivisarê de gelek tistên nu li ser ehmedê Xani û malbata wi hene. Hin belgeyên nuh li ser Ahmedê Xanî

PESNÊ XWEDÊ (ALLAH’A ÖVGÜ)

1-Sernameê name namê Ellah
Bê name wî natemame vellah

2-Ey metleê hindê îşqebazî
Mehbubê heqîqî-yu mecazî

3-Namê teyelewhê nameya işq
Îsmê teyê neqşê xameya işq

4-Bê neqşê te neqşê xame, xame
Bê name te name, natemame

5-Namê teye şahê beytê meqsud
Fîhristê mikatebatê mehmûd

6-Mazmunê miraselatê "lareyb"
Meşhudê mikaşefatê bîlxeyb

7-Mehbubê qulubê men lehul- qelb!
Qelban tu di kî bi bal xweve celb

8-Maşuq-i tu'yî, bi fexr u nazî!
Aşiq tu'yî lêk-î bê nîyazî!

9-Mitleq tu mifîd u mistefadî
Bê şibhe mirîd û hem miradî!

10-Nurî tu di hisnê ruyê dildar
Narî tu di qelbê aşiqê zar!

11-Şem'î ne ji qismê nûr û narî
Şemsî, ji eyan tu perdedarî!
12-Gencî tu di nêv tilismê alem
Kenzî tu eyan ji îsmê adem

13-Ev alem û ademî- yû meşhûd
Ev mimkun û masîwayê mevcûd

14-Hemyan bi teye midare û debr
Feyyazê rîyazê xelqê wel- emr!

15-Emrê te bi lefzê "kun" du alem
Mewcûd-i kirin, xerez çi adem

16-Adem bi xwe yek ji herduyane
Yek herfe ji emrê "kun" fekane

17-Ew herfê heqîqeta miheqqeq
Hem emre bi qudretate hem xelq

18-Eşbah-ı miressemin ji nasût
Erwah-ı miwessemin bi lahut

19-Ev ruhu û cesed bi cebr û îkrah
Tezwîc-i buyîn bi emrê Ellah

20-Nasût-i eger çi rengsefale
Lahut-i pertewa cemale

21-Herfa ku me gotî, neqşê hûre
Lê meqsed û maneya wê kûre

22-Zahir te eger numaye suxra
Batin ewe neqşê xame kubra

23-Mewcûde di wê, şehadet û xeyb
Meşhûde di wê, sîyadet û eyb

24-Însan bi xwe hem zelame, hem nûr
Adem ji te hem qerîbe, hem dur

25-Hindî weku cinsê alemîne
Ew tabiê new’ê ademîne

26-Ev renge felek hemî miezzem
Ev çende melek hemî mikerrem

27-Ev karîgeha ezîm u dewwar
Ev barîgeha bedî'ü seyyar

28-Ev çende zemîn digel enasır
Ev renge arez digel cewahir

29-Ev çende he nî'met û nefais
Ev rengê he me'kel u melabis

30-Ev çende he middea u metlûb
Ev renge he mişteha û mehbûb

31-Heywan û meadin û nebatat
Metlûb û meqasid û miradat

32-Bîlcimle ji bo mera li karin
Fîlcimle ji bo me ber di barin

33Heqqa, ku te xweş nîzam û rewneq
Tertîb-i kirin ji bo me, elheq!

34-Em xafil û atıl û gunehkar
Mayîne di qeydê nefsê emmar

35-Nînin me di qelbê fikr û zikrek
Na kin bi zimanê hemd û şikrek

36-Xanî ku nehin bi qelbê zakir
Barî! bi de wî zimanê şakır!

cevirisi

1-Kitabın baş yazısı Allah'ın adı
Vallahi eksik demektir kitap, olmazsa onun adı

2-Ey aşk güzelliğinin doğuş ufku olan Allah!
Ey "aşkı hakiki" ile "aşkı mecazi"nin sevgilisi Allah!

3 -Senin adın üzerine yazılır aşk yazısı,
Aşk kaleminin nakşı da yine senin adındır.

4-Senin nakşın olmadan kalemin nakşı çiğdir
Senin adın olmazsa yazı da eksik kalır,

5-Amaç edinilen Kâbe' nin şahı senin adındır.
Bütün kutsal yazılar da senin adında toplu halde durur,

6-Senin adındır tüm vahiylerin özü
Görünmeyip de keşfedilen varlıklar senin adında
görünür.

7-Ey gönül sahiplerinin gönüllerinin sevgilisi,
Sensin gönülleri kendine doğru çeken!

8-Övünen ve nazlanan sevgili sensin!
Aşık da sensin, fakat dileksizsin.

9-Fayda veren de kendisinden yararlanılan da sensin!
Şüphesiz hem isteyen hem de istenensin!

10-Sensin sevgilinin yüzündeki aydınlık!
Zavallı aşıkın gönlündeki ateş yine sensin!

11-Mumsun ama ateş ve ışık çeşidinden değilsin,
Güneşsin ama perdelenmişsin gözlerden!

12-Evren tılsımının içinde definesin sen!
İnsan adından keşfedilen hazinesin sen!

13-Bu evren, bu insan ve görünen bu varlıklar,
Bu yaratılan, senden gayrı bütün yaratıklar,

14-Hepsinin yönetimi ve geçimi seninledir,
Ey yaratışın ve emrin bahçesinde feyiz yağdıran Allah!

15-Senin emrin "ol" sözcüğüyle iki alemi birden
Varlığa getirdi; gerçi amaç insandı.

16-Bu iki alemden biridir insanın kendisi,
"ol" ve "oldu" emrinin bir harfidir
17-İşte gerçekten gerçek olan, o harftir;
Hem o emir, hem de yaratış senin kudretine bağlıdır.

18-Cisimler maddeden resmedilmişler,
Ruhlar ise kutsallıkla nişanlanmışlar.

19-Bu ruhlarla cisimler cebirle, zorla
Çiftleştirilmişler Allah'ın emriyle

20-Maddenin değeri gerçi düşüktür
Ama kutsallık, güzelliğin ışığındandır.

21-İşte bu harf, işlenmesi ince bir nakıştır;
Gel gör ki amacıyla anlamı derin mi derin.

22-Gerçi görünüşte sen onu en küçük olarak göstermişsin
Ama aslında o, en büyük kalemin nakşıdır.

23-Görünün ve görünmeyen hep onda mevcuttur;
Erdem de, kusur da hep onda gözükür.

24-İnsanın kendisi hem karanlıktır, hem ışık;
İnsan hem yakındır sana, hem uzak.

25-Ne kadar evren çeşidi varsa,
Hepsi insan çeşidine tâbidir.

26-Hepsi muazzam bunca felek,
Hepsi muhterem bunca melek,

27-Dönüp dolaşan bu muazzam çark,
Bu göz kamaştırıcı gezgin saray,

28-Bunca yerler ve unsurları,
Bunca ârazlar ve cevherleri,

29-Bunca doyulmaz nimet ve değer,
Ve bütün yiyeceklerle giyecekler

30-Bunca aranan ve istenilenler,
Bunca arzu edilen ve sevilenler,

31-Hayvanlar, madenler ve bitkiler,
Arananlar, amaç edinilenler ve muradlar;

32-Hepsi bizim için işler haldedir,
Hepsi bizler için yük altındadır,

33-Gerçekten güzel ve parlak bir düzen
Düzenledin bizler için doğrusu sen!

34-Biz gafiller, tenbeller, günahkârlar,
Kötülük isteyen nefsimizle kayıtlıyız.

35-Gönlümüzde taşımıyoruz senin fikrini ve de zikrini,
Dilimizle de ödemiyoruz senin hamdini ve de şükrünü.

36-Hani, gönülden anmıyorsa eğer seni,
Allah'ım ona şükredici bir dil ve


derleyen: Gülay Mermer